ปลาร้าเป็นภูมิปัญญาทางอาหารที่สืบทอดกันมาหลายชั่วอายุคนของคนชาวอีสาน และขยับขยายเป็นวัฒนธรรมร่วมกับชาวเขมร ลาวและเวียดนาม สะท้อนได้ถึงวิถีชีวิตของคนภาคอีสานหรือถือได้ว่าเอกลักษณ์อาหารของชาวอีสาน ปลาร้านั้นหรือเรียกอีกอย่างหนึ่งว่าปลาแดกใน วัฒนธรรมของอีสานถือเป็นอาหารหลักและเครื่องปรุงที่สำคัญที่สุดของชาวอีสาน เมื่อก่อนครอบครัวของชาวนาทุกหลังจะทำปลาร้ากินกันเองโดยหมักมากหรือน้อยนั้น ขึ้นอยู่กับปริมาณฝนและความอุดมสมบูรณ์ของปลา ถือเป็นการถนอมอาหารนอกฤดูกาลอีกรูปแบบหนึ่ง ถ้าคุณเคยดูหลุดหีที่เป็นแนวย้อนยุค ดูหลุดหีไทยเก่าๆ คุณจะพบว่าวัฒนธรรมการหมักปลาร้าก็ถือเป็นอีกหนึ่งสิ่งที่พบได้บ่อยเพราะมันสะท้อนถึงชีวิตความเป็นอยู่ของคนในภาคอีสาน
ปลาร้านั้นเป็นการหมักด้วยเกลือแล้วใส่ข้าวคั่วหรือรำ ภาษาอีสานเรียกปลาร้าอีกอย่างหนึ่งว่าปลาแดก ปลาร้าของคนภาคกลางนั้นมีความแตกต่างกันเช่น ในส่วนประกอบวิธีทำและนอกจากนั้นปลาร้าจะสามารถเก็บไว้ได้นานเป็นปี แต่โดยมากก็จะนำไปรับประทานเป็นอาหารหรือแลกเปลี่ยนกันจนหมดและเมื่อมีปลาร้ารุ่นใหม่เข้ามา คือปลาที่นำมาทำเป็นปลาร้านั้นส่วนใหญ่จะเป็นปลาเล็กปลาน้อยหรือหากที่มีปลาตัวใหญ่หน่อยก็จะต้องทำให้แล้วแต่เพื่อให้เข้ากับน้ำเกลือได้อย่างทั่วตัวปลา
ปลาร้านั้นมีความสำคัญต่อวิถีชีวิตของชาวอีสานสามารถนำมาทำเป็นอาหารได้หลากหลาย มีตั้งแต่การนำมารับประทานกับข้าวเหนียวได้เลย โดยมีพริกขี้หนู หอมและผักเคียงต่างๆ เป็นส่วนประกอบ จากนั้นนำปลาร้ามาสับให้ละเอียดและใส่เครื่องปรุงเช่น ตะไคร้ หอม พริกสด มะนาว ใบมะกรูด ข้าวคั่วก็จะได้ลาบปลาร้า และถ้านำมาทรงเครื่องหมกใบตองและนำไปตั้งไฟก็จะเป็นหมกปลาร้า แต่ถ้าดาราหลุดหีคนไหนกินปลาร้าก่อนเข้าฉากถ่ายทำ ก็ต้องรีบแปรงฟันบ้วนปากกันยกใหญ่ พระกริ่งปากจะแรงมากจนอาจทำให้พระเอกหลุดหีไม่กล้าเข้าฉากเลิฟซีนด้วย
การนำไปประกอบอาหารอีสาน
ประเภทเครื่องจิ้มก็จะมีปลาร้าบอง ป่นปู เห็ดโคน แจ๋วผักสุก ผักสด ผักดอง หอมดอง กระเทียมดอง
ประเภทลาบก้อย ก็จะมีลาบเนื้อวัว ลาบไข่ ลาบหอยโข่ง ลาบปลาตอง ลาบไก่ ก้อยกุ้ง
ประเภทแกงต้มมีแกงหน่อไม้แกงผักหวานใส่ไข่มดแดง แกงผักอีลอกใส่ไข่มดแดง แกงขี้เหล็กใส่หนังวัวหนังควายแห้ง แกงเห็ด น้ำยาขนมจีน
ขั้นตอนในการทำปลาร้า
นำปลาไปล้างน้ำให้สะอาดและถ้าเป็นปลาที่มีเกล็ดขนาดใหญ่ต้องขอดเกล็ดก่อน หากปลาเล็กอย่างปลาซิวก็ไม่ต้องขอดเกล็ด และปลาที่นำมาทำปลาร้ามีทั้งปลาหนัง ปลาที่ไม่มีเกล็ด
และปลาที่มีเกล็ด ได้แก่ ปลาช่อน ปลาดุก ปลาขาวนา ปลาขาวสูตร ปลาซิว ปลากระดี่ ปลาหมอ ปลาตอง กุ้งและปูเล็กๆ ปลาที่นำมาทำน้ำปลาร้านั้นจะต้องแยกขนาดปลาเล็กปลาใหญ่ไม่ทำประปนกัน